Azərbaycan feodal dövləti. Şirvanşahlar sülaləsi idarə edirdi. Әsasən, Şirvan tarixi vilayətini, ayrı-ayrı vaxtlarda isə şimalda Dərbənd, qərbdə Şəki-Gəncə, cənubda Beyləqan əyalətlərini, şərqdə isə Xəzər dənizi sahilindəki əraziləri əhatə edirdi.

Paytaxtı Şamaxı (bir müddət Bakı) ş. olmuşdur. Mühüm şəhərləri: Şama­xı, Bakı, Dərbənd, Şabran və s. Şir­van ərazisi neft, müxtəlif filiz yataqları, şor göllər və s. ilə zəngin idi. Ölkədə əkinçilik, maldarlıq, ipəkçilik, toxuculuq, sənətkarlıq və s. təsərrüfat sahələri inkişaf etmişdi. Şirvanşahlar dövləti 6 əsrin 1-ci yarısında Şabran və Gilgil çayları arasında Sasanilər tərəfindən yaradılmışdı. Sasani hökmdarı I Xosrov şm. sərhədlərini qorumaq üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirdi. O, sərhəd boyunda yerləşən ayrı-ayrı əyalətlərə qohumlardan hakimlər təyin etdi. Şah titulu verilmiş bu hakimlər arasında Şirvanşah da var idi. Şirvanşahlar tarixini dörd dövrə bölmək olar; ilk Şirvanşahlar, Məzyədilər, elmi, ədəbiyyatda səhvən Kəsranilər adlandırılan 11-14 əsr Şirvanşahları və Dərbəndilər. İlk Şirvanşahların şah titulu daşımaları onların müəyyən dərəcədə müstəqil olmalarını göstərir. İlk Şirvanşahlar barədə məlumat yox dərəcəsindədir.

Әrəb işğalının (7 əsr) əvvəllərində ilk Şirvanşahlar hakimiyyətdə saxlanılmışdı. Lakin, ərəblər Cənubi Qafqazda möhkəmləndikdən (8 əsrin sonu) sonra Şirvanşahların hakimiyyəti ləğv olundu; Şirvanı ərəb hakimləri idarə etməyə başladı. 9 əsr ərəb tarixçisi Bəlazuri 797-798 illərdə Şirvan hakimi olmuş əş-Şəmax ibn Şücanın adını çəkir. 799 ildə Yəzid ibn Məzyəd əş-Şeybani Şirvan və Bab əl-Әbvabın (Dərbənd) hakimi təyin olundu. Xəlifə Mütəvəkkilin [841-861] ölümündən sonrakı qarışıqlıqlardan istifadə edən Şirvan hakimi Heysəm ibn Xalid ibn Yəzid Şirvanşah titulu qəbul edib müstəqil siyasət yürütməyə başladı. Beləliklə də Şirvanşahların Məzyədilər sülaləsinin əsası qoyuldu. Tədricən assimilyasiya olunan Məzyədilər sonralar öz ərəb mənşələrindən imtina etdilər.

Hələ Sasanilər dövründən Şirvanşahlara tabe olan Dərbəndi irsi mülkləri sayan Məzyədilər bir neçə dəfə onu ələ keçirsələr də orada möhkəmlənə bilmədilər. Dərbəndi Haşimi ərəb sülaləsi idarə edirdi. Sasa­nilər kimi ərəblər də sərhəddə yerləşən Dərbəndə böyük əhəmiyyət verirdilər. Dərbənddə saxlanılan ərəb qarnizonuna xeyli vəsait sərf edilirdi. Bu xərc Abşeronun neft quyularının və şor göllərinin duzundan əldə edilən vəsait hesabına ödənilirdi. Şirvanşah Məhəmməd ibn Yəzidin dövründə Xursan və Dərbənd Şirvana birləşdirildi. Təbərsəran əyaləti də Şirvanşahların irsi mülkləri kimi Şirvanın tərkibinə daxil idi. İlk Məzyədilər dövrünə, islamın geniş yayılmadığı Dağıstanın bir sıra “kafir” xalqları üzərinə basqınlar edilmişdi. Şirvanşah Məhəmməd ibn Әhmədin dövründə [981- 991] Qəbələ, Bərdə və s. şəhərlər Şirvanşahlar dövlətinə qatıldı. 983 ildə Şabranın ətrafına müdafiə hasarı çəkildi. 1030 ildə gəmilərlə Xəzərdə üzən ruslar Abşerona gəlib çıxdılar. Bakı yaxınlığında ruslarla döyüşən Şirvanşah Mənuçöhr ibn Yəzid [1027-34] ağır məğlubiyyətə uğradı. 1031 ildə ruslar yenidən Xəzər sahillərində göründülər. Şəddadi hökmdarı Әbül Fəth Musa onları Bakı yaxınlığında məğlubiyyətə uğrada bildi. 1032 ildə sərirlilər və alanlar Yəzidiyyəni tutub ölkəni qarət etdilər. Lakin onlar geri qayıdarkən Dərbənd yaxınlığında əmir Mənsur tərəfindən darmadağın olundular.

9 əsrin 2 yarısından Abbasilər xilafətinin zəifləməsi, habelə mərkəzi hakimiyyətə tabe olmamaq meyllərinin güclənməsi nəticəsində bəzi əyalətlər müstəqil hökmdarlıqlara çevrilərək Xilafətdən ayrıldılar. Həmin dövrdə Şirvanda feodal torpaq mülkiyyəti möhkəmləndi. Şirvanşahların ilk müsəlman sülaləsi olan Məzyədilər əvvəllər Xilafətin Bərdədəki canişininə (əmirə) tabe idilər. Tam mülki və hərbi hakimiyyətə ma­lik olan əmirlər yerli hakimlərin fəaliyyətinə, vergilərin (cizyə, xərac və s.) toplanılmasına nəzarət edirdilər. Lakin Şirvanşahlar tarix boyu, hətta bu və ya digər işğalçının hakimiyyəti altına düşüb vas­sal kimi ona bac versələr də öz müstəqilliklərini saxlaya bilmişdilər.

11 əsrin sonlarından Şirvanın siyasi yüksəlişi başladı. Şirvanşahlar dövlətinin çiçəklənmə dövrü olan bu yüksəliş monqol işğalınadək davam etdi. I Axsitan dövründə Şirvanda iqtisadi həyat, ticarət və sənətkarlıq inkişaf edirdi. 1192 ildə baş vermiş güclü zəlzələ nəticsində Şamaxı dağıldı; xeyli əhali, o cümlədən I Axsitanın ailə üzvləri həlak oldu. Şirvanşah öz iqamətgahını Bakıya köçürdü. 1220 ildə monqollar Azərbaycana so­xuldular. Monqol qoşunu Şamaxını mühasirəyə alaraq onu dağıtdı və əhalini qılıncdan keçirdi. 1231 ildə ikinci dəfə yürüş edən monqollar tezliklə bütün Cənubi Qafqazı, o cümlədən Şirvanı işğal etdilər. Monqol işğalının ilk dövründə Şirvanşahın asılılığı nominal xa­rakter daşıyırdı. Bütün titulları ilə III Fəribürzün adından kəsilmiş sikkələrdə böyük monqol xanının adının çəkilməməsi də bunu sübut edir. Şirvanşah monqollara xərac verməklə kifayətlənirdi. III Fəribürzün dövründə 1234/35 ildə Bayıl buxtasında müdafiə tikintisi başa çatdı. 1258 ildə Hülakü xan Azərbaycanı tutduqda Şirvan Elxanilər dövlətinin tərkibinə qatıldı. Şirvan ərazisi təqr. yüz il Elxanilər və Qızıl Orda xanları arasında döyüş meydanına çevrildi. Lakin Şirvanşahlar dövləti öz mövcudluğunu davam etdirirdi. Şirvanşah Keykavus dövründə Şirvan iqtisadi böhran keçirirdi. Bunu Məhəmməd Ölcaytunun Bakı Cümə məsci dindəki kitabəsi də sübut edir. Kitabədə Bakı və Şirvan əhalisindən alınan bir sıra ağır vergilərin ləğv edilməsi göstərilir. 14 əsrin əvvəllərindən başlayaraq Qazan xanın islahatları sayəsində Şirvanda da iq­tisadi həyat nisbətən dirçəldi. Lakin Әbu Səid və Arpa xan dövründə Şir­van ərazisində Qızıl Orda ilə aparılan döyüşlər ölkənin yenidən talan və qarət edilməsinə səbəb oldu. 14-15 əsrlərdə formal olaraq El­xanilər sülaləsinin sonuncu nümayəndələrinin hakimiyyətlərini tanıyan Şirvanşahlar əslində müstəqil hakimiyyət sürürdülər. Şirvanşah Keyqubad hələ öz sağlığında dövlətin idarəsini oğlu Kavusa tapşırmışdı. Şirvanşahların 11-14 əsrdəki hakimiyyət dövrü bir sıra xüsusiyyətlərlə səciyyələnir. Әrəb mənşəli Şirvanşah Məzyədilər yerli feodal nəsilləri ilə qohumluq əlaqəsi yaradaraq tədricən Şirvan əsilzadələri ilə qaynayıb-qarışıb yerli hakim sülaləyə çevrildilər. Məzyədilər 11 əsrin 1-ci rübündən başlayaraq Әnuşirəvan, Mənuçöhr, Fəribürz və s. kimi fars adları qəbul etdilər. Bu onların öz mənşələrini Sasanilər sülaləsi ilə bağlamaları ilə izah olunur. Şirvanşahlar elm, incəsənət və ədəbiyyatı himayə edirdilər. Şirvanşahlar müdafiə istehkamları, qüllələr, dini və ictimai binaların tikintisinə xüsusi fikir verirdilər. Şirvanşahlar öz övladlarının tərbiyə və təhsilinə məşhur şair və alimləri cəlb edirdilər. I Axsitan və Huşəng də şair idilər. Faktiki olaraq ölkəni müstəqil idarə edən Şirvanşahların müxtəlif dövrlərdə asılılığı formal xarak­ter daşıyırdı. 12-13 əsrin əvvəllərində Şirvan şəhərləri iqtisadi cəhətdən xeyli inkişaf etdi. Bu dövr k.t.-nın, məhsuldar qüvvələrin yüksəlişi, sənətkarlıq və ticarətin çiçəklənməsi, əmtəə-pul münasibətlərinin güclənməsi dövrü idi.

Teymurun işğalçılıq müharibələri ilə əlaqədar Yaxın Şərqdə mürəkkəb siyasi vəziyyət yarandı. Şirvanı şimaldan Qızıl Orda xanı Toxtamış təhdid edirdi. Teymur hücum edərsə ona ciddi müqavimət göstərə bilməyəcəyini qabaqcadan görən I İbrahim Teymurun düşərgəsinə gələrək ona tabe olduğunu bildirdi. Teymurun hüsn-rəğbətini qazanan I İbrahim Şirvan hakimi kimi saxlanıldı. O, bir neçə dəfə Şirvana hücum edib böyük dağıntılar törətmiş Toxtamışa qarşı mübarizə aparan Teymurun müttəfiqi oldu. Şirvana yiyələnməyə çalı­şan Cəlairilər, Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular, Qızıl Orda xanları və Teymurilərlə mübarizə şəraitində hakimiyyət sürən I İbrahim çevik siyasət yürüdərək öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bildi. Teymura tabe feo­dallar arasında I İbrahim xüsusi mövqe tuturdu. O, qiymətli hədiyyələrdən başqa heç bir xərac vermirdi. Teymurun ölümündən (1405) sonra onun varisləri arasında hakimiyyət uğrunda gedən çəkişmələrdən istifadə edən I İbrahim tam müstəqil siyasət yürütdü.

1406 ildə Təbrizdə Teymurilər əleyhinə üsyan baş verdi. Azərbaycan ərazisini bir dövlət ətrafında birləşdirməyə çalışan I İbrahim heç bir müqavimətə rast gəlmədən Təbrizə daxil oldu. Lakin o, Cəlairi Sultan Әhmədin Azərbaycana gəlməsini eşidərək Təbrizi tərk etdi. I İbrahim qonşu Gürcüstan, Şəki və s. ilə müttəfiqlik və dostluq əlaqələri saxlayırdı. Onun dövründə Dərbənd, eləcə də Cənubi Dağıstan siyasi cəhətdən Şirvandan asılı idi. Görkəmli dövlət xadimi, cəsur sərkərdə və mahir siyasətçi olan I İbrahim Şirva­nı qüdrətli və müstəqil bir dövlətə çevirə bildi. Onun dövründə geniş quruculuq işləri aparıldı.

I İbrahimin ölümündən sonra hakimiyyətə oğlu I Xəlilüllah [1417- 62] keçdi. Teymuri hökmdarı Şahrux 1420 ildə Qarabağda qışlayarkən onun düşərgəsinə qiymətli hədiyyələrlə gələn I Xəlilüllah Teymurilərlə daha da yaxınlaşdı. Bir müttəfiq kimi Şirvanın öz müstəqilliyini saxlaması Qaraqoyunlulara qarşı mübarizə aparan Şahruxun mənafeyinə cavab verirdi. 1421 ildə Alaşkert yaxınlığındakı vuruşmada Qaraqoyunlu İsgəndəri məğlubiyyətə uğradan Şahruxun müttəfiqlərindən biri də Şirvanşah idi. I Xəlilüllah xeyli abadlıq işləri aparmış, Bakıda Şirvanşahlar sarayı kompleksini tikdirmişdir.

1500 ildə Səfəvi İsmayılın başçılığı ilə qızılbaşlar yenidən Şirvana hücum etdi. Cabanı vuruşmasında Şirvan qoşunları məğlubiyyətə uğradı; Şirvanşah öldürüldü.

I Təhmasib 1538 ildə Şirvana 20 minlik qoşun göndərdi. Şirvanşahın təslim olmasından sonra, Şirvan iqta kimi I Təhmasibin qardaşı Әlqas Mirzəyə verildi. Şirvanşahlar dövlətinə son qoyuldu; Şirvan Səfəvilər dövlətinə birləşdirildi. Sonralar Bürhanəli Sultan, Mehrab Mirzə, Әbu Bəkr Mirzə və başqalarılarının Ş.-d.-ni bərpa etmək cəhdləri boşa çıxdı.

Əd.: ASE, X cild, Bakı,1987, s. 542-544