Mövcud elmi araşdırmalar, ümumiləşdirilmiş əsərlər və dəyərli mənbələr onu deməyə əsas verir ki, Şamaxı ərazisi qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biri olaraq, zəngin və çoxəsrlik mədəniyyəti ilə nəinki Azərbaycanda, eləcə də, qədim Şərqin iqtisadi və mədəni həyatında ənənəvi rolunu və əhəmiyyətini itirməmişdir. Uzun tarixi dövr ərzində böyük inkişaf yolu keçmiş, yüksək sənətkarlıq cizgilərini özündə əks etdirən Şamaxıya məxsus mənəvi mədəniyyət elementlərinin tədqiqi göstərir ki, bu mədəniyyət Azərbaycan xalqının mədəniyyəti sahəsində baş verən mühüm yeniliklərin intişar etməsində əhəmiyyətli dərəcədə rol oynamış, zəngin Azərbaycan mədəniyyətinin formalaşmasında önəmli yer tutmuşdur.

AYİNLƏR VƏ MƏRASİMLƏR

İslam dini Şamaxıda geniş intişar tapmış, əsrlərin mədəni mərhələlərindən ta bu günümüzədək istər məişət, istər mənəviyyat və istərsə də mədəniyyət sahəsində əsaslı yer tutmuşdu.

İslam dininin güclü təsir gücünə malik olmasına baxmayaraq ibtidai dini ayinlər əsrlərdən əsrlərə süzülüb gəlmiş, əhalinin məişətində böyük iz buraxmışdır. Lakin onu da qeyd etməliyik ki, bu ayinlər və mərasimlərin əksəriyyəti islamlaşmışdı. İslamdan əvvəlki dini etiqadlar bir qayda olaraq məişət səviyyəsində fəaliyyət göstərmiş və həyatın bütün sahələrinə nüfuz etmişdir. Daha əski təsəvvürlər kontekstinə daxil olan, özündə mifoloji və magik motivləri cəmləşdirən ayinlər və mərasimlər qədim dövrün dini inancları ilə birbaşa şərtlənir.

Tədqiqatçıların fikrincə, ilk ibtidai dini görüşlərin yaranması Azərbaycan ərazisində alt paleolit dövrünə gedib çıxır. Şamaxıda böyük maraq kəsb edən qədim dini etiqadlardan daş, su, ağac və qismən əcdad ayinləri geniş intişar tapmışdır. Şamaxıda daşa sitayiş etməyin qalıqları özünü qayalara, dağlara və çay daşlarına sitayiş etmək şəklində biruzə verirdi. Ə.Ələkbərov daş ayininin Azərbaycanda müxtəlif formalarda yayıldığını və iki əsas qrupa bölündüyünü qeyd edir: I dağ və qaya ayinləri. II çay daşı ayini. Hər iki qrup ümumi kökdən – animiya təfəkküründən ibarətdir. Prinsip olaraq onlar bir − birindən fərqlənirlər. Bölgədə bir – birinə qarğış edən adam belə bir ifadə işlədirdi: “Get, dalınca qara bir daş”, “Başına daş düşsün”, “Daşım başına düşsün”. Şirvan bölgəsində sitayiş olunan bir çox dağ və qayalar vardır ki, onlardan Şamaxı rayonunda Dədə Günəş piri daş ayini ilə əlaqədar olaraq dini əhəmiyyətə malikdir. Pirin mücaviri müalicəyə gələn xəstələri daşla müalicə edir. Belə ki, mücavir qəbir üstündən çay daşı götürərək onu xəstənin sol və sağ çiyninə, sinəsinə sonra isə başına toxundurmaqla guya xəstəliyi daşa keçirmiş olur. İnanca görə bu daş xəstənin canından bütün xəstəliyi və azar − bezarı çıxarır. Yeri gəlmişkən Dədə Günəş pirində digər ayin də icra olunurdu. Ziyarətə gələnlər arasında sonsuz adamlar da böyük əksəriyyət təşkil edirdi. Belə ki, uşaq arzusu ilə pirə gələnlər pirin həyətindəki ağacdan beşik asırdılar. Burada cənazəni yerdən götürərkən yerinə daş qoyurdular ki, ölünün ruhu daşda qalsın.

Şamaxı əhalisinin qədimdən sitayiş etdikləri təbiət qüvvələrindən biri də sudur.Hələ qədim Albaniyada 4-7 əsrlərdə yerli inanclar əsasən təbiət gücünə əsaslanırdı. Bunlardan biri də suya inam idi. Ulu babalarımız bulaqlar və su mənbələrini həmişə müqəddəs hesab etmişlər. Bu inanclar Şirvan bölgəsində qədimdə və indi də mövcud olmuşdur. Şamaxı camaatı suyu aydınlıq, təmizlik və həyat rəmzi hesab edirdi.

Burada sosial − iqtisadi amillərin spesifikliyi su ilə bağlı bəzi inanclar və mərasimlərin uzaq keçmişlərdən ta bu günümüzədək fərdi xüsusiyyət daşımasına səbəb olmuşdur. İnanca görə Su çərşənbəsinin səhəri günü obaşdan su mənbəyinə gedib gördüyün yuxunu suya danışmaq lazımdır. Süfrəyə suyun dağılması isə aydınlıq əlaməti hesab olunur. Verilən məlumata görə Şamaxıda ölülərin qəbri üstünə su çiləyirlər, həmçinin uzaq səfərə gedən adamın dalınca həmişə su atardılar. Şamaxıda ölülərini dəfn və ya ziyarət edən adamlar qəbiristanlıqdan çıxarkən elə qəbiristanlıqda olan arx və ya su gölməçələrində əl – üzlərini yuyur, başlarına su çiləyirdilər. Bu onunla izah olunur ki, guya bununla qəbiristanlığın ağırlığı elə buradaca da qalır. Ümumiyyətlə, bu ayin bütün Şirvan bölgəsi üçün xasdır.  Bu yerlərdə günəşin çıxması, yağışın kəsməsi ilə bağlı qədim tarixi köklərlə bağlı ayin və mərasimlər də icra etmişlər.Onu da qeyd edək ki, Şamaxıda günəşi çağırma mərasimi özünəməxsus ifa tərzi və koloriti ilə seçilir. S.Qəniyev məlumat vermişdir ki, bu kimi mərasim və ayinlərin ənənəvi davamına Şirvanın bir çox bölgələrində təsadüf edilməkdədir. Elə ki, günəşin üzü tutuldu, el içində əməlisaleh sayılan adamlar hündür bir yerə çıxır, üç dəstəyə ayrılır (dəstədəki adamların sayı tək olmalıdır − 3,5,7 və s.) və dairə vurub özləri ilə gətirdikləri qabları döyə − döyə ucadan oxuyurlar:

Açıl, günüm, açıl, saçıl, günüm, saçıl.
Elin zindana düşüb, aşın qazanda bişib,
Oban yolunu çaşıb, qorxu həddini aşıb.
Açıl, günüm, saçıl, günüm saçıl.

Şamaxıda ağac ayini və müqəddəs meşələrlə bağlı olan inamlar geniş deyil, müəyyən çərçivədə yayılmışdır. R.Ə. Bəxtiyarova ağac kultu ilə bağlı inam və etiqadları şərti olaraq aşağıdakı şaxələrə ayırır:

a) ağaclar ruhlar məskəni kimi, yəni onların əcdadlara inamla bağlılığı problemi;
b) ağac pirlərin şər qüvvələrə qarşı mübarizə obyekti rolunu oynaması; v) ağac pirlər arzu və diləklərin icraçısı kimi;
q) ağac pirlər müalicə vasitəsi kimi.

Etnoqrafik materillardan aydın olur ki, qarağac və palıd müqəddəs, qoz ağacı isə şər qüvvələrin toplaşdığı obyekt hesab olunmuşdur.

Şamaxının bəzi pirlərinin ətrafındakı ağaclara arzu, dilək məqsədilə müxtəlif rəngli yaylıq, parçadan kəsilmiş kiçik bir hissə və sap bağlayırdılar. Xınıslı kəndində eramızın ilk illərinə aid aşkar edilmiş gil qabların üzəridə də ağac təsvirlərinə, çox vaxt quş təsvirləri ilə birlikdə rast gəlmək mümkündür.

Məlumdur ki, Azərbaycanda əcdad ayini əksər bölgələrdə mövcud olmuşdur. Araşdırmalarımız nəticəsində məlum olmuşdur ki, Şamaxıda ata − baba ruhuna hörmət, ehtiram adəti mövcud olmuş və indiyə kimi də qalmışdır. Bunun bir təzahürünü kənd camaatının bayramlarda qəbiristanlığa gedib ata − babalarının məzarlarını ziyarət etməsi, ruhunu şad etməsi və Quran oxutdurmalarında görürük.

Şamaxıda əsası Şirvanlı Ömər Xəlvəti tərəfindən qoyulmuş xəlvətilik sufi məktəbinin fəlsəfə və ədəbiyyat sahələrinə müəyyən dərəcədə təsiri olmuşdur. Xəlvətilik təriqətinin əsası kəlimeyi – tövhid və gizli – açıq əsmayi – səba üzrə zikrə davam emək, yuxunun təsir və təvili, hadisələrin nəfsə və qəlbə təsirini nəzərə alaraq, könlü masivadan təmizlənmə üzərində qurulmuşdur.

XALQ İNAMLARI

Müxtəlif istiqamətli xalq inamları Şamaxı əhalisinin mənəvi dünyasında, həyatında daima əhəmiyyətli və ənənəvi, xüsusi səciyyə daşımışdır. Məsələni kompleks şəkildə araşdırmamız, məişət və düşüncə tərzində əsrlərdən bəri dərin kök salmış xalq inam və etiqadlarının zəngin mənəvi mədəniyyətə malik əhalinin təxəyyülü olduğunu bariz şəkildə sübut edir.

Şamaxının bəzi kəndlərində astral təsəvvürlərlə bağlı inamlara da rast gəlmək mümkündür. Arxeoloqların verdiyi məlumata görə əsasını səma cisimlərinə sitayiş təşkil edən bu təsəvvürlərin izlərinə Tunc dövrü abidələrində təsadüf olunur. Astral dini təsəvvürlər Günəşə, həmçinin digər səma cisimlərinə (Aya və ulduzlara) sitayiş formasında özünü göstərir. Yaşlı qadınların məlumatına görə aya baxarkən mütləq salavat çevirmək lazımdır. Şamaxı rayonundakı Dədəgünəş piri Şirvan camaatının birbaşa astral təsəvvürlərilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, Şamaxı əhalisinin mistik təsəvvür və inamlarında ay, günəş və ulduzlarla bağlı bir xeyli sınamalar və inanclar var. İnama görə günəşin və ayın tutulması, quyruqlu ulduzun çıxması yaxınlaşan bədbəxtlikdən xəbər verir. Günəşin və ayın tutulmasının əsas səbəbi yerdə insanların işlətdikləri günaha görə Allahın onlara qəzəblənməsindən irəli gəlir.

Şamaxı əhalisinin inamına görə axan (və ya düşən) ulduz yer üzündə hansısa insanın həyatla vidalaşmasından xəbər verir. Belə ki, inama görə yer üzündəki hər bir insanın göydə öz bəxt ulduzu, həyat ulduzu vardır. İnsan öləndə onun göydəki ulduzu da ölür və yerə düşür. Bölgədə göy qurşağı bolluğun, bol məhsulun göstəricisidir. İnama görə hansı ildə tez − tez göy qurşağı görünərsə həmin il bol məhsul olacaq, insanlar bol məhsul götürəcəklər. Yaşlı qadınlar isə göy qurşağının rənglərini qarı nənənin ceciminin rəgləri hesab edirlər. Elə ki, göy qurşağı çıxdı, kənd qadınları deyirlər ki, qarı nənə cecimin iplərini uzatdı. Ümumiyyətlə, insanlar təbiətin bütün bu şıltaqlıqlarını Allahın qüdrəti və əzəməti ilə bağlayırdılar.

Şamaxının xalq inamları sferası yalnız astral təsəvvürlərdən ibarət deyildir. Xalq inamları sahəsinə müxtəlif qəbildən olan inam və təsəvvürlər daxildir. Camaatda belə bir inam vardır ki, qaranlıqda həyətə isti su tökmək olmaz, inama görə bilmədən cin balalarını yandıra bilərlər, bu da nəticədə onların insanlardan qisas alması ilə nəticələnər.

Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, bölgə əhalisinin ağac və meşə ilə bağlı inamları sırasında qoz ağacı mühüm yer tutur.Camaatın inancına görə qoz ağacının altında və budaqlarında ziyanverici ruhlar məskən salmışdır. Bu səbəbdən də qoz ağacının altında yatmaq olmaz, günəş çıxanda və batanda da ağacın altında durmaq qadağandır. Ümumiyyətlə, Şamaxı kəndlərində hökm sürən inama görə qoz ağacını əkib çoxaltmaq olmaz.

At ta qədimdən Şirvan əhalisinin təsərrüfat həyatında mühüm yer tutmuş, müsbət məziyyətlərinə görə onların şuur və təsəvvürlərində müqəddəs heyvan obrazı kimi formalaşmışdır. Demək olar ki, at Şamaxının hər bir guşəsində, insanların məişət və mənəvi mədəniyyətində, inam və etiqadlarında yüksək təsir gücünə malik olmuş, onların dünyagörüşündə müqəddəs və mifoloji obrazın yaranmasına səbəb olmuşdur.

Dəmir əşyalar, xüsusilə at nalı demək olar ki, bütün Şirvan bölgəsində pis ruhları qorxudan və xoşbəxtlik gətirən amil hesab olunurdu. Bundan əlavə at el arasında murad, mətləb və xoşbəxtlik rəmzi hesab olunduğu üçün məhz bu əqidənin təsiri altında at nalı da bolluq, bərəkət, xoşbəxtlik və göz dəymədən qorunmaq üçün əsas vasitə sayılırdı. Çox uzaq keçmişlərdən bəri Şamaxıda dükan və evlərin əksəriyyətinin astanasına at nalı vurulardı. Camaatın inancına görə evə və yaxudda dükana gələn bir bədnəzər şəxsin gözü nala sataşan kimi nal onun gözünə təsir edər, onun bədnəzəri isə zərərsiz olar. Bölgədə bu inanclardan irəli gələn bəzi ayin və mərasimlər də icra olunurdu.

Şamaxı əhalisinin inamına görə hər bir ailənin özünəməxsus (həmin ailəyə düşən) qiymətli daş və metalı vardır. Bu sıraya əsasən qızıl, gümüş, yaqut, almaz və b. qiymətli daşlar daxildir. Bu daşlar insanı pis gözdən, bədnəzərdən və xəta bəladan qoruyur.

Oda sitayiş qədimdən Şamaxı camaatının dini inanclarında mühüm yer tutmuş, müxtəlif inam və mərasimlərin yaranmasına rəvac vermişdir, bu inam və mərasimlər indiyə qədər də qalmışdır. Hazırda Şamaxıda hər bir kənddə, hər bir evdə od, ocaq müqəddəs hesab edilir, ocaq haqqı deyə and içərlər. Keçmişdə mövcud olmuş inama görə oda hörmət əlaməti olaraq odu söndürmək və külünü atmaq olmazdı. İnformatorun məlumatına görə Şamaxıda odun, ocağın üzərinə isti su tökmək olmazdı. Bu hal həmin ailənin ruzi −bərəkətinə, bolluğuna və rifahına mənfi təsir edə bilərdi.

Dağ və qayalara inam, etiqad əhalinin dini inanclar sistemində əhəmiyyətli yer tutmuşdur. Şirvan bölgəsində − Şamaxıda əhali tərəfindən müqəddəs hesab edilən bəzi dağ və qayalar vardır ki, onlardan Sanqalan dağını və Babadağı göstərmək olar.

Şamaxı rayonunda gözdəymə, bədnəzər, ovsun və bunlarla bağlı qorunmaq vasitəsi kimi icra olunan xüsusi mərasimlər xalq inamları əhatəsinə daxil udi. Bölgədə uzun əsrlər boyu formalaşmış inama görə bəzən “göz dəymə”dən qorunmaq üçün tüstülənən üzərliyi “göz dəymiş” adamın başının üzərində üç dəfə hərləyib atır və bu sözləri deyirlər:

Üzərliksən havasan
Min bir dərdə davasan
Hər yerdə sən olasan
Qada − bala qovasan
Üzərliyim çırtdasın
Yaman gözlər pırtlasın.

Əkinçilik və maldarlıq, sənətkarlıq Şamaxı əhalisinin başlıca məşğuliyyəti sayılmış, bağçılıq və üzümçülük, arıçılıq kənd təsərrüfatının əsasını təşkil etmişdi. Məlumdur ki, bölgə əhalisinin mənəvi mədəniyyət sistemində formalaşan xalq inamları əhalinin əsasən təsərrüfat fəaliyyəti ilə bağlı olmuşdur.

Atəşpərəstliyin qədim izləri Şirvan bölgəsində hələ də qalmaqdadır. Bu izlər bəzən, bilavasitə heyvandarlıqla bağlı olub, şifahi xalq yaradıcılığında bəzi xalq inam və etiqadlarının təcəssüm etməsinə gətirib çıxarmışdır. Belə ki, Novruz bayramı ərəfəsində və bayram günü maldarlar ilin ruzili, bərəkətli keçməsi üçün öz heyvanlarını qoşa tonqal arasından keçirir, özləri də tonqal üzərindən atılırdılar. Etnoqrafik müşhidələr göstərmişdir ki, Şirvan ərazisində ümumi heyvandarlıqla bağlı olan xalq inamları çox−çox əvvəl təşəkkül tapıb formalaşmışdır. Heyvandarlıqla bağlı xalq inamları sırasına süpürgə ilə də bağlı sınamalar da daxildir. Süpürgə ilə bağlı olan inamların Şirvan zonasında qeydə alınan başqa bir variantında qeyd edilir ki, heyvanları həyətdən uzaqlaşdırarkən, onları örüşə qovarkən süpürgə ilə vurmaq yaramaz; bu hal həyət bərəkətinə süpürgə çəkmək kimi qiymətləndirilir. Heyvandarlıqla bağlı qeyd olunan bəzi inam və etiqadlar, ayinlər Şamaxıda keçmişdə mövcud olmuş, təsərrüfatın bəzi sahələri ilə bağlı, xüsusən, maldarlıqla bağlı inamların yaddaşlarda qalmasına gətirib çıxarmışdır.

XALQ TƏBABƏTİ

Əsrlərlə sınaqdan çıxarılmış, zəngin empirik biliklər sistemindən ibarət xalq təbabəti Şamaxıda geniş tətbiq olunurdu. Kəklikotu, nanə, əvəlik, sarıçiçək, qəvliçiçəyi yarpız, gicitkən və itburnu Şamaxıda müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində əsas yer tuturdu. Ənənəi xalq təbabətində bağayarpağı təbabət biliciləri tərəfindən bəzi dəri xəstəliklərinin müalicəsində geniş istifadə olunurdu.

Toplanılan etnoqrafik çöl materiallarının nəticələrindən aydın olur ki, keçmişdə Şirvanın el təbibləri böyrək xəstəliyinin müalicəsi üçün qarpızı yarıya bölərək hər iki üzünə bal çəkər, bir gecə ayazda saxlayar, sonra xəstəyə yedirərdilər. Bu məqsədlə balın itburnu suyu ilə qarışığı da müsbət nəticə verirdi. Böyrəkdə daş olduqda balın zeytun yağı və limonla qarışığının gündə üç dəfə xörək qarışığı ilə qəbulu tövsiyə edilirdi. Bəzən böyrək daşını əritmək üçün balın gülxətmi toxumu ilə dəmləməsinin acqarına qəbulu da yaxşı təsir göstərirdi.

Məlhəm Tibb Mədrəsəsinin yaradıcısı K.Ömər Osman oğlu 12 əsrdə ürək xəstəliklərinin müalicəsində şirin pəhrizdən – bal, bəkməz, şərbət, şirin çaxır, meyvə şirələri və s. istifadə edilməsini tövsiyə etmişdi.

19 əsrdə Şamaxıda tibb sahəsi yarıtmaz vəziyyətdə idi. 1869 ildə Bakı quberniyasında cəmi 19 həkim var idi, belə ki, hər 25000 – dən çox əhaliyə demək olar ki, 1 həkim düşürdü. Onlardan Şamaxının payına cəmi 3 həkim düşürdü.

XALQ VƏ DİNİ BAYRAMLAR

Qədim tarixə və zəngin mədəniyyətə malik olan Azərbaycan xalqının əski çağlardan daşıyıb gətirdikləri mənəvi dəyərlər sistemində xalq bayramlarının və bununla bağlı icra olunan müxtəlif mərasimlərin özünəməxsus yeri vardır. Mənəvi mədəniyyətimizin tərkib hissələrindən biri olan bayramlar Şamaxı əhalisinin məişətində daima önəmli yer tutmuşdur (Novruz, Xıdır Nəbi və ya Xıdırİlyas, Ramazan, Qurban xalq və dini bayramlar).

Şamaxıda hər il bu bayramı martın 21-i ilə 23-ü arası qeyd edirlər. Süfrənin bəzəyi olan səməni yazın simvolu kimi göyərdilir. Hər evdə şəkərbura, paxlava, qoğal, fəsəli, qatlama kimi şirniyyatlardan ibarət xonça bəzədilir.

Məlumdur ki, Azərbaycanda Novruz bayramı qabağı qeyd olunan, zəngin və maraqlı mərasimlərin əks olunduğu dörd ilaxır çərşənbə Şamaxıda da keçirilir. Su çərşənbəsi ilə əlaqədar olaraq bölgə rayonlarında çoxlu inanclar, ayinlər, fallar, türkəçarələr və bayatılar var. Məsələn, inanca görə, süfrəyə suyun dağılması aydınlıqdır və yaxud lal axan sudan keçməzlər kimi deyimlər indi çoxları üçün aktualdır. Adından göründüyü kimi, Su çərşənbəsi suyla bağlıdır. Daha bir adətə görə isə Su çərşənbəsinin səhəri alaqaranlıqda bulaq başına gedib gördüyün yuxunu suya danışmaq lazımdır. Bundan başqa, həmin gündə bulaq başına gedərək orada yuyunmaq əlaməti il boyu sağlam olmağa işarədir. Bulaq başında tonqal qalamaq da keçmişin və bu günün adətlərindəndir. Maraqlıdır ki, su çərşənbəsindən sonra od çərşənbəsi gəlir.

Od çərşənbəsi axşamı adamlar ağırlıqları, ağrı, acıları tökülsün deyə tonqalın üzərindən atdanandan sonra, mal – qaralarını da yanar tonqalın üzərindən atladardılar. Məqsəd köhnə ildəki bütün qada – bəlaların, xəstəliklərin tonqaldan adlayanda tökülüb məhv olması, odda yanmasıdır. İnanca görə tonqalın üzərindən adlayıb keçən insanlar və mal – qaralar sağlam və təravətli olurlar.

İlaxır çərşənbələrin digəri “Toz çərşənbə” və ya “Yel çərşənbə” adlanır. Yel çərşənbədə bölgənin bütün kəndlərində, eldə −obada evlər tozdan təmizlənir, xalçaların, kilimlərin tozu tökülürdü. “Yel çərşənbə” yə Şirvan bölgəsinin demək olar ki, bütün yerlərində “Əzəl çərşənbə”, “Muştuluqçu çərşənbə”, “Müjdəçi çərşənbə” də deyilir.

“Torpaq çərşənbə” də yumurta boyanır, şirniyyat bişirilir, qovurğa qovrulur. Şirvan bölgəsində, Şamaxıda “Torpaq çərşənbə” həm də “Ata − baba günü çərşənbəsi” adlanır. Bayram günü gənc qızlar öz bəxtlərini sınamaq üçün hava qaralandan sonra qulaq falına çıxardılar. Eşitdikləri ilk sözü ürəklərində tutduqları niyyətə yaraşdırırdılar. Mövcud inanca görə əgər qulaq falına çıxanların ürəklərində tutduqları niyyət danışılan söz − söhbətin məzmununa uyğun olardısa onda həmin adamın arzu və istəkləri həyata keçəcəkdir. Zəngin ayin və mərasimlərlə zəngin olan İlaxır çərşənbədə icra olunan “Vəsfi − hal” mərasimi Şamaxıda çox məşhurdur və geniş yayılmışdır.

Şamaxıda bilinən xalq təqviminə görə qış iki çilədən (40 gün böyük və 20 gün kiçik çilə) və boz aydan (30 gün) ibarətdir. Çilə mərasimi evlərdə keçirilərdi. Çilə çıxdı keçirən adam çiləyə dəvət edərdi. Çilə mərasimin iştirakçıları əsasən qızlar və qadınlar olardı. Azyaşlı oğlan uşaqları da çiləyə gələ bilərdilər. Çilədə primitiv üsulla çalar, nəğmələr oxuyar, nanaylar söylənərdi. Buğdadan qorğa qovrular və iştirakçılara paylanardı. Çilədə çilə üçün saxlanan qarpız kəsilərdi.

Dədə − babadan qaydadır ki, hər il qış yarı olanda Böyük Çilləylə Kiçik Çillə arasında Xıdır bayramı keçirilərdi. Bəzi yerlərdə Xızır Nəbi, bəzi yerlərdə isə Xıdır İlyas adı ilə tanınan bu el bayramı ötən əyyamlarda böyük təmtəraqla qeyd olunardı. Köhnə kişilərin hesabına görə Kiçik Çillənin əvvəlində, indiki vaxtla götürdükdə təqribən fevralın 1- ci ongünlüyü ərzində axşam şər qarışandan sonra uşaqlar, cavanlar bir yerə toplaşar, dəstələnib Xıdır nəğməsi oxuya − oxuya qapıları döyər, Xıdır adına pay yığardılar. Hər qapıda “Xıdır payı” qoyardılar. Kimi bir badya süd, kimi bir torba un… Həmin payları gecə bir yerə yığıb saxlayardılar. Səhər onlardan böyük kömbələr düzəldərdilər və əlavə olaraq bir də qovut bişirərdilər. O gecənin adı “Xıdır gecəsi”dir. Deyilənə görə çox mübarək gecədir. Adı çəkilən bölgədə Xızırla bağlı bayrama hazırlıq işləri görülər, el mərasimləri xüsusən kənd və qəsəbələrdə böyük bir sevinclə keçirilərdi. Həmin mərasim dövründə gərək hər ev, hər ailə bu mərasimə hazırlaşsın, mərasim təntənə ilə keçsin. Mərasimi hamının icra edə bilməsi üçün əliaşağı olanlara, kasıblara kömək edərmişlər ki, bayram axşamı bir ev belə azuqənin yoxluğundan əziyyət çəkməsin və hər evdə süfrə açılsın. Əgər belə olmazsa Xızır bunu özünə sayğısızlıq sayar və küsüb gedər, baharın gəlişi uzanar.

Bayramların digər hissəsini İslamla bağlı dini bayramlar təşkil edir. Şamaxı əhalisinin mənəvi mədəniyyət sistemində dini bayramlar və onlarla bağlı mərasimlər mühüm yer tutmuşdur. Əhali dini bayramlardan xüsusilə Qurban və Ramazan bayramlarını böyük inamla keçirərdi. Müqəddəs Qurban bayramı Şamaxıda hər il müsəlman təqviminin zilhiccə ayının 10- dan başlanar, üç gün davam edərdi. Qeyd etmək lazımdır ki, qurbanlıq heyvan kimi sağlam qoyun və cöngə seçilərdi. Qurbankəsmə mərasimini din amillərindən doğan bir etiqad hesab edirlər. Şamaxıda qurbankəsmə mərasimi adətən, pirlərdə, ziyarətgahlarda və evlərdə icra olunurdu. Əsasən, Pirsaat, Dədəgünəş, Yeddigünbəzlər, Sofu baba, Diri baba, Şeyx Eyyub ziyarətgahları qurbangah rolunu oynayırdi. Nəzərə çatdırmaq lazımdır ki, adları çəkilən pir və ziyarətgahlar əsrlərlə xalqın inanc yerinə çevrilmiş, nəinki keçmişdə, hətta indinin özündə də Şamaxı camaatının, eləcə də Azərbaycan əhalisinin ziyarət edib, nəzir verdikləri ziyarətgahlar hesab olunur.

Qurbanvermə mərasimində niyyət və məram müxtəlif idi: Xəstələr şəfa diləyir, sonsuz qadınlar uşaq arzulayır, qorxu hissi keçirənlər qorxularının dəf olunmasını, əlacsız saydıqları məsələlərin həll olunmasını istəyirdilər. Mərasimin icrası üçün nəzərdə tutulan nəsnə − əsasən qurbanlıq heyvan təqdim olunurdu. Etnoqrafik müşahidələr belə deməyə imkan verir ki, qurbankəsmə mərasimi üçün nəzərdə tutulan qoyunun üzərinə rəng və ya xına çəkərdilər. Bu mərasimə xüsusi ovqat qatmaq məqsədindən irəli gəlirdi. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi ziyarətgahlar və pirlərdə daşlıq və ya daşlı sahə qurbangah rolunu oynayırdı. Mərasimdə qurbanlıq heyvan adətən, molla dua oxuyandan sonra kəsilərdi. Kəsilmiş qurbanlıq ətindən yeddi qapıya verilərdi. Orucluq bayramı adı çəkilən yerdə daha geniş yayılmışdır və xalqın diqqətlə əməl etdiyi mərasimlərdən ibarətdir. Şamaxıda Orucluq bayramını böyük sevinc və təntənə ilə qeyd edərdilər. Özünü müsəlman hesab edən hər bir adam Ramazan ayında oruc tutur, günlərini Allaha dua ilə keçirirdi. Nəhayət ayın otuzuncu günü bayram– Ramazan bayramı günü gəlir. Bayram namazı qılınar, hər bir evdə bayram süfrəsi açılardı. Əlillərə və yoxsullara sədəqə verilərdi.

OYUN VƏ ƏYLƏNCƏLƏR

Şamaxı əhalisinin mənəvi mədəniyyətinin bir sahəsini də oyun və əyləncələr təşkil edir. Şamaxı camaatı yaddaşlarında saxladıqları mənəvi mədəniyyətin bu istiqamətini əsrlər boyu qoruyub saxlamış və bu günümüzə çatdırmışlar.

“Oyun” xalq arasında uşaq əyləncəsi, aktyor yaradıcılığı, tamaşa, rəqs, idman və pantomima kimi sənətləri əhatə edib birləşdirən sinkretik anlayış və deyim kimi işlədilir. “Oyun” anlayışının lüğəti mənası haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bu fikrə görə, bu deyim “qədim şamanın digər bir adı”, digər fikrə görə isə, ayin sözünün dövrümüzədək gəlib çatmış və dəyişilmiş formasıdır. Tədqiqatçılara görə, “oyun” sözünün kökü “oy”dur.

Uşaq oyun və əyləncələri sırasına daxil olan “Bənövşə bənövşə”, “Motal – motal”, “Əlüstə kimin əli” kimi maraqlı və xeyirxah xarakterli oyunlar keçmişdən indiyə qədər qalmaqdadır. Şamaxıda mövcud olan “Oyun və əyləncələr” sisteminə yaz fəsli ilə bağlı uşaqların oynadıqları “Bənövşə – bənövşə” oyunu daxildir. Oyunun iştirakçıları iki dəstəyə ayrılır, bir – birlərindən 10 m. aralı və üzbəüz dayanırlar. Oyun aşağıdakı kimi keçirilərdi: Birinci dəstə: Bənövşə İkinci dəstə: Bəndə düşə Birinci dəstə: Bizdən sizə kim düşə İkinci dəstə: Sizdən bizə adı gözəl, özü gözəl filankəs. Adı çəkilən qaçaraq digər dəstənin səfini yarmağa çalışır. Əgər buna müvəffəq ola bilsə həmin dəstədən özü ilə bir nəfəri öz dəstələrinə aparardı. Əksinə səfi yara bilməsə özü həmin dəstəyə qoşmalı idi. Özündə maraqlı elementləri cəmləşdirən “Motal – motal” uşaq oyununa Şamaxının əksər yerlərində rast gəlmək olar.

“Papaqaldıqaç”,“Dirədöymə” (“Dizədöymə”), “Mərə – mərə”, “Qaçaq –qaçaq”, “Topaldıqaç”, “Ay qaranquşum”, “Çilingağac”, “Papaqatdı”, “Qaçdı – tutdu”, “Əkil – bəkil”, “Şumaqədər” quş idim” və s. adlı maraqlı oyunlara Şamaxının bütün guşələridə rast gəlmək olur (uşaqlar və yeniyetmələrin oynadıqları oyunlardır).

Kökü qədimlərə gedib çıxan çövkən oyunu mənəvi mədəniyyətimizin dəyərli hissəsidir. Atüstü milli oyunlarımızdan olan və kifayət qədər çeviklik, bacarıq tələb edən bu oyun növü Şirvan bölgəsində də geniş intişar tapmışdır. Çövkən oyunu 19-20 əsrin əvvəllərində Şamaxıda geniş yayılmış və xalq tərəfindən sevilən bir oyun növü olmuşdur.

Azərbaycanda orta əsrlərdə mövcud olmuş zorxana oyunu Şirvan bölgəsinin Şamaxı şəhərlərində də mövcud olmuşdur.

MUSİQİ

Aşıq yaradıcılığı. Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Şirvan bölgəsinin – Şamaxının aşıq sənəti qədim kökləri və milli koloriti özündə əks etdirən bir mədəniyyət örnəyidir. Şamaxı aşıq sənətinin özünəməxsusluq kəsb etməsinin əsas meyarlarından biri də saz havaları ilə muğamın sintez edilərək xüsusi ifa tərzinin yaradılmasıdır. Şamaxı aşıq poeziyasının əsas mövzusu etnoqrafik çalarlar, sevgi − məhəbbət motivləri, gözəlliyin tərənnümü, zəmanədən şikayət, çar və yerli məmurların özbaşınalığı olmuşdur. Həm saz çalıb oxuyan, həm oynayan, həm də dastan söyləyən Şamaxı aşıqlarından Molla Qasım Şirvani (13-14 əsrlər), Əsir Şirvani (16-17 əsrlər), Saleh Şirvani (17 əsr), Zabit Şirvani (18 əsr), Aşıq Mürsəl Babaş oğlu (19 əsr), Aşıq Saleh (19 əsr), Qasım Şirvani (19-20 əsrlər), Məşədi Abbas Şirvani (19-20 əsrlər), Şərifalı ağa Şirvani (19-20 əsrlər), Məhəmməd Zahid Şirvani (19-20 əsrlər), Aşıq Şakir Hacıyev (20 əsr) və b. adlarını qeyd etmək lazımdır.

Musiqi alətləri və ifaçılar Saz Şamaxıda çox geniş yayılmış musiqi aləti olmuşdur. Şamaxıda nəfəsli milli musiqi alətləri sırasına daxil olan balaban keçmişdə və indi toylarda geniş yayılmışdır. Tütək musiqi aləti də geniş yayılmış musiqi alətlərindəndir. Verilən məlumata görə nəfəsli alətlər qrupuna daxil olan tütək ney nəfəsli musiqi alətindən sonra yaranmışdı. Qədim musiqi mədəniyyətinə malik Şamaxıda nağara ilə yanaşı qoşanağara da əsas musiqi alətlərindən sayılır.

Şamaxıda musiqi sənətində spesifik xüsusiyyətləri ilə seçilən digər alət yaylı – simli musiqi aləti kamança və tardır. Azərbaycanda, həmçinin Şamaxıda bu musiqi alətinin tarixi çox qədimlərə gedib çıxır.

Bölgənin görkəmli musiqi xadimlərindən olan Əbubəkir Şirvani nəinki Şirvanda– Şamaxıda, hətta Azərbaycanın hər yerində musiqi sənətinin bilicisi hesab olunmuşdur. Azərbaycan musiqi tarixində xüsusi rolu olan şöhrətli musiqişünasın gördüyü xidmətlər əvəzsizdir, çox təəssüf ki, onun bizə yalnız “Musiqi– İxvanus Səfa” əsəri qalmışdır.

Şirvanın tanınmış el sənətkarlarında biri olan tanınmış xanəndə Mirzə Məhəmmədhəsən İsmayıl oğlu Fələkzadə 19 əsrin ortalarında Şamaxıda dünyaya gəlmiş, yaşayıb − yaratmışdır. Mirzə Məhəmmədhəsən şamaxılı mesenat Mahmud ağanın sarayında təşkil olunan muğam məclislərində püxtələşmiş, dövrünün məşhur xanəndələrindən biri kimi tanınmışdı. Şamaxı torpağının yetirməsi olan bu məşhur xanəndənin 1916 ildə “Nalə” adlı şeirlər kitabı nəşr olunmuşdur.

Mirzə Məhəmmədhəsən “Sarıtorpaq şikəstəsi”nin və bir çox təsniflərin müəllifi olmuşdur.“Hümayun”, “Şur”, “Şüştər” və “Rast” muğamlarını, xüsusilə “Mənsuriyyə” zərbi muğamını el şənliklərində, məclislərində böyük ustalıqla oxuyan xanəndənin ifa tərzinin öz yeri, öz gözəlliyi var idi.

Şamaxılı Alim Qasımov çağdaş Azərbaycan muğamının ən məşhur ifaçılarından sayılır. Qeyri− adi, nüfuzedici və təkrarsız səsi, öz dəst xətti olan Şamaxı muğam ustalarının oxuduqları “Şur”, “Rast” “Mahur”, “Çahargah”, “Bayatı Şiraz” təkcə ölkəmizdə deyil, bütün dünyada xalqımıza başucalığı gətirmiş, bəşəri şöhrət qazandırmışdır.

Şamaxı musiqiçiləri “Şirvan gözəlləməsi” və “Sarıtorpaq şikəstəsi” ni bu gün də sevə – sevə ifa edir və yaddaşlarda saxlayırlar.

Rəqs

Azərbaycanda geniş yayılmış milli rəqslərimizdən Abayı, Alçagülü, Ay bəri bax, Azərbaycan, Bənövşə, Birilliant, Çalpapaq, Ceyrani, Gəlin atlandı, Gəlin gətirmə, Gəlin havası, Gülgəz, Heyvagülü, İnnabı, Kəndiri, Koroğlu, Lalə, Mirvari, Misri, Naznazı, Qaytağı, Qoçəli, Şalaxo, Tərəkəmə, Toy, Uzundərə, Zoğalı, Yallı, Xançobanı zəngin mənəvi mədəniyyətə malik olan Şamaxıda da geniş yayılmışdır. Məlumdur ki, 19 əsrin ortalarında Peterburq Rəssamlıq Akademiyasının prezident müavini Q.Q. Qaqarin Azərbaycanın bir sıra bölgələrində, o, cümlədən Şirvanda – Şamaxıda olmuş, gözəl sənət əsərləri yaratmışdır. Onun “Şamaxı rəqqasəsi” adlı tablosu Şirvanın mahir musiqi ifaçıları, rəqqasələri haqqında etnoqrafik məlumat toplamaq baxımından dəyərli sənət əsəri hesab edilə bilər. Ümumiyyətlə, Şamaxıda olan digər səyyahlar da, xüsusən Avropa səyyahları da Şamaxı rəqqasələrini gözəl, yüksək qiymətləndirmiş, onların incə və peşəkar rəqslərindən bəhs etmişlər.

Şamaxıda “cəngi” dəstəsi təşkil edən səkkiz rəqqasə qız – Nisə, Səkinə, İzzət, Rəna, Məlakə Qəndi və Badam bir – birindən öz gözəlliyi, çevikliyi və oynaqlığı ilə seçilirdilər. Rəqqasələrin hərəsinin öz yeri, öz ədası, sallanışı, duruşu, baxışı və oyun manerası var idi. Lakin onların içərisində Nisədən sonra ən cazibədar “cəngi” gözəli Sona idi.

ELM VƏ TƏHSİL

Şamaxılı S.M.Qənizadə və M.Mahmudbəyov Qori müəllimlər seminariyasının məzunları olmuşlar. Həmin dövrdə Şamaxıda mədəni − maarif, tədris, təlim − tərbiyə, kitabxana və s. sahələrdə müəyyən qədər irəliləyiş nəzərə çarpır, milli − mədəni şüur səviyyəsinin yüksəldilməsinə yönəlik tədbirlər həyata keçirilirdi. “Şamaxının Əliməmməd Mustafayev, Baba bəy Səfərəlibəyov kimi ziyalıları Bakıda və digər yerlərdə işləsələr də, öz ana yurdlarının inkişafı üçün əllərindən gələni edir, yerli həvəskarlar tərəfindən müsəlman qiraətxanasının mənfəətinə verilən tamaşanın və kitabxana − qiraətxana təşkilində digər işlərdə çalışmaqla bərabər, oradakı yeni tipli məktəblərdəki dərslərdə iştirak edib müəllimlərə elmi − pedaqoji məsləhətlər verir, özləri də nümunə dərsi deyirdilər. Bu ziyalıların təşkil etdikləri cəmiyyətlərdən biri də Şamaxıda açılan ilk müsəlman kitabxana − qiraətxanasının fəaliyyətinin tənzimlənməsinə və digər mədəni − kütləvi tədbirlər keçirilməsinə xidmət edirdi. Həmin cəmiyyət Ə. Mustafayevin göstərdiyinə görə, 1908-1909 illərdə yaradılmışdır”.

19-20 əsrin əvvəllərində Şirvan bölgəsində – Şamaxıda yeni tipli məktəblər açılır, mədrəsələr qaydaya salınır, kitabxana və qiraətxanalar təşkil olunur, elmin müxtəlif sahələrinə aid dərsliklər nəşr olunurdu. Qabaqcıl və vətənpərvər ziyalıların sistemli fəaliyyəti nəticəsində maarif və mədəniyyət tərəqqi etmişdi. Lakin bununla belə adı çəkilən yerdə dini məktəblər də fəaliyyət göstərirdi. 19 əsrdə Şamaxıda 11 dini məktəbdə 11 müdərrisin təhsil verdiyi 356 şagird təhsil alırdı, qəzada isə 5 dini məktəbdə 5 müdərris təhsil verirdi. 1869 ildə Şamaxı qəza məktəbi Bakı quberniyasının Xalq Naarif Nazirliyinin tabeliyinə daxil idi. Bu məktəbdə 7 müəllim, 61 şagird var idi. Şamaxı şəhərində isə 3 müəllimin dərs dediyi və 26 şagirdin təhsil aldığı 3 sinifli şəxsi məktəb fəaliyyət göstərirdi.

Şamaxının mədəni həyatından bəhs edərkən yazıçı və məktəbdar Səid Ünsizadənin mədəniyyət sahəsindəki səmərəli əməli fəaliyyətindən, əhəmiyyətli məktəbdarlığından danışmamaq olmur. S.Ünsizadə nəinki Şamaxıda, hətta bütün Azərbaycanda əhali arasında maarifin yayılmasına çalışır, təlim və tədris sahəsində mühüm və zəruri işlər həyata keçirirdi. 1881- ci ildə onun “Təlimül − ətfal, təhzibül − əxlaq” adlı dərsliyi işıq üzü görmüşdür. S.Ünsizadənin 98 səhifəlik “Məktəb uşaqlarımız oxumaqdan ötrü sadə türkü dilində tərtib olunmuş əqaid və nəsayeh risaleyi − mənzuməsidir” adlı dərsliyi uşaqlar üçün anlaşıqlı dildə yazılmışdır. Dərslik 1882 ildə tamamlanmışdır. Həm şəriət, həm də dünyəvi elmlərin tədris olunduğu “Məclis” məktəbi Səid Əfəndi Ünsizadə tərəfindən 1874 ildə Şamaxıda açılmışdı. Azərbaycanda yeni üsullu orta məktəblərin yaradılması istiqamətində də quberniya mərkəzi kimi Şamaxı ön plana keçdi. Belə ki, 1854 ildə Şamaxıda dörd sinifli ali ibtidai məktəbin açılması buradakı gənclərin və yeniyetmələrin orta təhsil almaları üçün mükəmməl şərait yaratmışdı. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, görkəmli təbiətşünas alim H.B. Zərdabi məhz bu məktəbdə pərvazlanmış və inkişaf etmişdir. Quberniya mərkəzinin Bakıya köçürülməsi məsələsi bu məktəbin də istər − istəməz Bakıya köçürülməsini labüd etdi və Bakıda 1865 ildə bu məktəbin bazası əsasında Azərbaycanda qabaqcıl, ilk orta məktəb − gimnaziya yaradıldı. 1869 ildə Seyid Əzim Şirvani Şamaxıda üsuli − cədid məktəbi açmağa nail oldu. Bu məktəbdə də təlim ana dilində aparılırdı, eyni zamanda fars və rus dilləri də tədris edilirdi. S.Ə.Şirvani həm də uşaqlar üçün dərslik tərtib etmişdi. Bu dərsliyin bəzi hissələri A.Çernyayevskinin “Vətən dili” dərsliyinə daxil edilmişdi.

Şamaxıda 1847 ildə “Müqəddəs Nina” qız məktəbinin açılması azərbaycanlı qızların maariflənməsi, qızların geniş miqyasda təhsilə cəlb edilməsi yönündə əhəmiyyətli rol oynadı. Lakin 1859 ildə Şamaxıda baş vermiş zəlzələ quberniya mərkəzinin Bakıya köçməsinə rəvac verdi, bununla əlaqədar olaraq Nina” qız məktəbi də Şamaxıdan Bakıya köçürüldü.

Azərbaycanın məktəb tarixində çox mühüm yer tutan rus − Azərbaycan məktəbinin yaradılması və inkişafı isə Şamaxılı Sultanməcid Qənizadənin və Həbib bəy Mahmudbəyovun adları ilə bağlıdır. Tiflis Aleksandrovsk Müəllimlər İnstitutunun məzunu olan bu iki gənc müəllim 1887 ildə Bakıda birsinifli xüsusi rus − Azərbaycan məktəbi təşkil etdilər. Məktəbin Qafqaz təhsil dairəsi tərəfindən təsdiq edilmiş tədris planında rus olmayan əhali arasında ibtidai məktəbin tədris planının rəhbər tutulması və rus dilinin tədris edilməsi vacib şərt kimi qoyulmuşdu.

Göstərilən dövrdə Şirvan bölgəsində yeni üsullu məktəblər açılırdı, lakin bununla bərabər köhnə məktəblərdə də islahatlar aparılır, istedadlı və qabiliyyətli mütəxəssislər dəvət olunur və tədrisin keyfiyyətini yüksəltməyə fikir verilirdi. Bununla əlaqədar olaraq bəzi məlumatlarda deyilir: “…Şamaxı Cümə məscidinin təəllüqündə olan təlimin səviyyəsini yüksəltmək üçün qabil müəllimlər olmadığına görə Göyçay uyezdinin Diyallı kəndində yaşayan Hacı Əbdülməcid əfəndi Hacı Mustafa Əfəndizadəni dərs deməyə dəvət ediblər. Qəzet ümid edirdi ki, Hacı Məcid Əfəndi kimi alim − fazil bir adam şamaxılılara əlindən gələn köməyi edəcək, bunun müqabilində Şamaxı əhli də daim minnətdarlıqla onun hörmətini saxlayacaqdır. Sonralar Şamaxı qazisi kimi yüksək hörmət və nüfuz qazanan bu adamın 1880- ci ildə şəhərə yüksək ixtisaslı bir kadr kimi dəvət olunması faktı, Hacı Məcid Əfəndi Şamaxıya bir ruhani mütəxəssis kimi çağırılsa da, şamaxılıların o dövrdə mövcud olan hər hansı tədris ocağında təlimin keyfiyyətini yüksəltməyə xüsusi fikir verdiklərini göstərməkdədir”.

Şamaxıda dünyaya göz açan Abbas Səhhət də ədəbi və pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. Tibbi təhsili olmasına baxmayaraq məktəblərdə, bir qədər sonra isə realnı məktəbdə Azərbaycan dilindən dərs demişdir. Abbas Səhhət M.Mahmudbəyovla birlikdə “Azərbaycan dilinin üç illik tədrisi üçün dərslik” kitabını hazırlamışdır.

19-20 əsrin əvvəlləri bütün Azərbaycanda olduğu kimi, Şamaxıda da mənəvi mədəniyyətin bir çox sahələri nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişaf və tərəqqi ilə səciyyələnir.

Tarixə nəzər saldıqda görərik ki, bölgədə ədəbiyyat və fəlsəfə, musiqi, tibb, təbabət, astronomiya və s. sahələrdə öz ağlı, elmi və müdrikliyi, istedadı ilə seçilən dünya şöhrətli hikmətli alimlər yetişmişdir.

Könül Əsədli
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru

ƏDƏBİYYAT – bax Şirvanın 1000 illik ədəbi-tarixi mühiti

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT:

1. Azərbaycan etnoqrafiyası. 3 cilddə, III cild. Bakı, 2007. 2. Babayeva X.Ə. Azərbaycan

2. Bəxtiyarova R.Ə. Ağac ayininin tarixi kökləri // Mədəni − maarif jurnalı, 1993,

3. Folklorunda Xızır Nəbi (İlyas) obrazı. Bakı, 2003.

4. Həvilov H. Azərbaycan etnoqrafiyası. Bakı, 1991.

5. Qəniyev S. Şirvan folklor mühiti. I kitab. Bakı, 1997.

6. Məlumatı verdi Şamaxı rayonu Çarhan kənd sakini 1951- ci il təvəllüdlü Narınc Mövsüm qızı İsgəndərova

7. Məmmədov K.H. İslamaqədərki Azərbaycanda dini inanclar. Tarix elm. nam. dis. avtoreferatı. Bakı, 1996. № 3- 4

8. Seyidov M. Azərbaycanın mifik təfəkkürünün qaynaqları. Bakı, 1983.

9. Кулиева В. Роль и позиция мусульманского духовенства в социально – политической и культурной жизни Азербайджана в XIX- начале XX вв. Б, 2003.

10. LXV. Бакинская губерния. Составлен главным редактором Комитета Н.Зейдлицем. По сведениям 1859 по 1864 год. Тифлис, 1870.

11. Тревер К.В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. До н.э. – VII в.н.э. М., Л.:1959.

12. Эфендиевь М. Из поверий татар Шемахинского уезда. СМОМПК. Выпускь XVII. Тифлис, 1893.