Şirvan xanlığı – 18 әsrin ortalarında Azәrbaycanda feodal dövlәti. Bakı, Quba, Şәki, Qarabağ, Cavad xanlıqları vә Salyan sultanlığı ilә hәmsәrhәd idi. Paytaxtı bir müddәt Ağsu (Yeni Şamaxı) vә Şamaxı, sonralar isә Şamaxı şəhəri olmuşdur.
Şamaxı xanlığında әhali әkinçilik vә maldarlıqla mәşğul olurdu. İpәkçilik, bağçılıq vә arıçılıq da inkişaf etmişdi. Düzәn rayonlarında süni suvarmadan geniş istifadә olunurdu. Toxuculuq vә sәnәtkarlıq (xam ipәk, xalçaçılıq, dәri məmulatı istehsalı, misgәrlik, dulusçuluq, dəmirçilik vә s.) xüsusilә inkişaf etmişdi. Nadir şah Şamaxı әhalisini indiki Ağsu әrazisinә köçürdükdən sonra şәhәr әvvәlki әhәmiyyәtini demәk olar ki, itirmişdi. Feodal çәkişmәlәri dә tәsәrrüfat hәyatına ağır zәrbә vurmuşdu. Xan ailәsinin xәrclәri, feodal qoşun dәstәlәrinin saxlanılması vә s. külli miqdarda vәsait tәlәb edirdi. Bunun da әsas ağırlığı zәhmәtkeş kәndlilәrin üzәrinә düşürdü. Xanlıqda onlarca vergi vә mükәllәfiyyәt mövcud idi. Vergi toplanılmasında vahid qayda olmadığından vergi toplayan məmurların özbaşınalığına şәrait yaranırdı.
Nadir şahın öldürülmәsindәn (1747) sonra hәlә onun dövründәn Şirvanda әrzaq toplamaqla mәşğul olan Hacı Mәhәmmәdәli 1748 ildә Yeni Şamaxıda hakimiyyәti әlә keçirdi. Şirvanın qalan hissәsindә isә Xançobanı tayfa başçısı Әsgәr bәyin oğulları Ağası xan vә Mәhәmmədsәid xan öz hakimiyyәtlәrini möhkәmlətdilәr. 1749 ildә Әhmәd xan Şahsevənin başçılıq etdiyi qoşun Şirvana soxuldu. Şamaxı әhalisi şәkili Hacı Çәlәbi xanın vә Qarabağlı Pәnahәli xanın kömәyi ilә düşməni mәğlubiyyәtә uğratdı.
1755 ildә şәkili Hacı Çәlәbi xan Yeni Şamaxını mühasirәyә aldı. Lakin qubalı Hüseynәli xanın yardımı ilә Şirvanlılar Hacı Çəlәbi xanı geri çәkilmәyә mәcbur etdilәr. Köhnә Şamaxını özünә paytaxt edən Mәhәmmәdsәid xan Şiraz hakimi Kərim xan Zәnddәn fәrmanla xanlıq titulu aldı və Şamaxı xanı tәsdiq olundu. 1765 ildә Ağası xan vә Mәhәmmədsәid xan Yeni Şamaxını ələ keçirib ikihakimiyyәtliyә son qoydular. Şamaxı xanlığının tәqr. 12 min nәfәrlik qoşunu var idi. Qubalı Fәtәli xanın dövründə [1758-89] xeyli güclәnmiş Quba xanlığı Şamaxı xanlığının әrazisini әlә keçirməyə çalışırdı. 18 әsrin 60-cı illərindә Quba xanı bir neçә dәfә Şamaxı xanlığına hücum edib onu asılı vәziyyәtә salmışdı. Bu asılılıq özünü bac vermәk şәklindә göstәrirdi. Bir qədərdәn sonra Məhәmmәdsәid xan bac vermәkdәn imtina etdikdә Fәtәli xan 1768 ildә hücuma keçib Şamaxını tutdu. Şamaxı xanlığı Quba xanlığına birləşdirildi. Fətәli xanın ölümündən sonra Manaf bәy Ağsuda özünü xan elan etdi. Lakin tezliklә yerinә Məhәmmәdsәid xanın oğlu Әsgәr bәy, sonra isә onun qardaşı Qasım bәy keçdi. Әdalәtsiz və zülmkar bir şəxs olan Qasım xanı Şirvan zadәganları taxtdan saldılar. Hakimiyyәtә Mustafa xan [1792-1820] keçdi. 1795 ildə Ağa Mәhәmmәd şah Qacar Şamaxıya hücum etdi. Mustafa xan Fitdağa çәkildi. General V. Zubovun komandanlıq etdiyi Rusiya qoşunlarının Zaqafqaziyaya hücumu Ağa Mәhəmmәd şah Qacarın geri çәkilmәsinә sәbәb oldu. Mustafa xan Fәtәli şahın [1797-1834] da İrana tabe olmaq təklifini rәdd etdi. 19 әsrin әvvәllәrində general P. D. Sisianovun başçılığı ilә çar qoşunu Azәrbaycanın içərilərinә doğru hәrәkәt etdikdә dağa çəkilәn Mustafa xan 1805 il dekabrın 27-dә Rusiyanın hakimiyyәtini qəbul etmәk aktını imzaladı. 1820 ildə Şamaxı xanlığı çar fәrmanı ilә lәğv olundu.
Əd.: ASE, X cild, Bakı, 1987, s.460
